Modernizm w literaturze – co o nim warto wiedzieć?

Lata 1890 – 1918 w literaturze to czas modernizmu. Po czasach pozytywizmu, wiary w postęp i pracę u podstaw, nastała epoka literacka, gdy podkreślano wolność twórczą, ale też pewien charakterystyczny ból istnienia. Rozwijano kilka kierunków literackich, ale pojawiał się w nich często naturalizm, dekadentyzm i pesymizm. Co warto wiedzieć o literaturze tych czasów?

Modernizm w literaturze europejskiej

W literaturze tego okresu przywykło się akcentować przede wszystkim indywidualność twórcy, którego przekaz powinien operować niejednoznacznością i symbolem. 

Nietzsche i Schopenhauer – filozofowie, którzy inspirowali literaturę modernizmu

Termin modernizm, którego użyto w kontekście literatury po raz pierwszy w 1887 r. przez wiedeńskiego krytyka H. Bahra, miał nadać miano nowej epoce. Żyjący wówczas twórcy wyobrażali sobie, że nowa faza w historii ludzkości możliwa jest dzięki postępowi, wyzwoleniu od Boga i religii – to człowiek ma być twórcą świata. W praktyce nie jest jednak w stanie sprostać temu zadaniu. Literatura powinna być dla autora „tworzywem”, on sam zaś jest wolny od zasad i systemów. Daje mu to wolność, ale jednocześnie rodzi poczucie wyobcowania, samotności. 

Nietzsche i Schopenhauer

Fryderyk Nietzsche i Artur Schopenhauer to nazwiska dwóch filozofów, którzy odcisnęli największe piętno na twórcach literatury modernizmu. Poniekąd ich myśli przedstawiają też charakterystyczne dla epoki sprzeczności i chaos. Nietzsche był piewcą nadczłowieka, rozumianego jako pewną możliwość czy potencjał do odrzucenia dawnej kultury i wartości. Dla Schopenhauera z kolei kultura była źródłem cierpienia, od którego wyzwoleniem może być jedynie sztuka. 

Rola artysty i ważne tematy

Z potrzeby odrzucenia zastanej kultury i wagi sztuki jako remedium na „ból istnienia” zrodziła się modernistyczna koncepcja artysty jako jednostki genialnej i niezrozumiałej. Ówczesne życie literackie toczyło się w gwarnych kawiarniach i w ramach awangardowym grup, które nazywano cyganeriami. Interesowały się sztuką i prowadziły hulaszczy tryb życia. 

Jakie tematy chętnie poruszano? Podstawowym wątkiem było poczucie kryzysu cywilizacji europejskiej, które potęgowane było przez klimat końca wieku. Sztuka, w tym literatura, miała zrywać z naśladowaniem rzeczywistości.

Twórcy literatury modernizmu w Europie

W epoce tej rozwijała się zarówno liryka, powieść, jak i dramat. Do czołowych twórców należeli:

• Charles Baudelaire,
• Arthur Rimbaud,
• Paul Verlaine,
• Stéphane Mallarmé.

Młoda Polska

W Polsce w okresie 1890-1918 mówi się o literaturze Młodej Polski. Także tutaj odcisnęły swoje piętno europejskie prądy, problemy związane z niezwykle szybkim postępem techniki i jego percepcją oraz obawy, które niósł koniec wieku. Dodatkowo pesymizm związany był z sytuacją, gdzie ziemie polskie znajdowały się pod trzema zaborami. Określenie „Młoda Polska” wzięło się z cyklu artykułów programowych, które Artur Górski publikował w krakowskim „Życiu” – stanowi ona nawiązanie do nowej świadomości, która charakteryzować miała ówczesnych twórców. Często pierwszą z dat, otwierającą umownie czas trwania epoki, uznaje się rok 1891 (debiut m.in. Kazimierza Przerwy – Tetmajera). 

Rozwijane nurty 

Podobnie jak w literaturze światowej, także autorzy zaliczani do Młodej Polski charakteryzowali się dekadentyzmem, symbolizmem, naturalizmem, neoromantyzmem czy katastrofizmem. Obok liryki, prozy i dramatu rozwijała się też bardzo mocno krytyka literacka.

Najważniejsi twórcy

Do autorów Młodej Polski należy zaliczyć przede wszystkim poetów z Kazimierzem Przerwą – Tetmajerem i Janem Kasprowiczem na czele. Inne znane postaci z tego kręgu to Leopold Staff, Tadeusz Miciński czy Lucjan Rydel. Wśród dramatopisarzy zasłynął przede wszystkim Stanisław Wyspiański. Za wysoki poziom doceniane były też dzieła Gabrieli Zapolskiej i Adolfa Nowaczyńskiego. Dziedzina prozy to przede wszystkim Stefan Żeromski i Władysław Reymont, ale także nieco mniej znani Władysław Orkan czy Stanisław Przybyszewski.

Fot. Karolina Grabowska/Pexels